In het nieuwe boek van de Japans-Engelse schrijver Kazuo Ishiguro, Klara en de Zon (2021) is de hoofdpersoon een geavanceerde robot: Klara, een Kunstmatige Vriendin, een KV.
De roman begint in de KV-winkel in een drukke straat met veel hoogbouw. Klara wacht met andere KV’s totdat een kind haar zal uitkiezen. De Cheffin, met hoofdletter, vertelt hoe ze zich moet gedragen om uitgekozen te worden. Als op een dag een kind in haar geïnteresseerd is, reageert Klara niet op haar, tot ongenoegen van de Cheffin. Klara verontschuldigt zich, legt uit dat ze zo reageerde omdat ze ‘voor dat bewuste kind, misschien niet de beste keus zou zijn.’ De Cheffin wijst haar terecht: ‘Het is de klant die de KV kiest, nooit andersom.’ De Cheffin benoemt Klara’s kwaliteiten: ‘Klara heeft zoveel unieke eigenschappen, we zouden hier de hele morgen kunnen blijven staan. Maar als ik er één zou moeten benadrukken, nou, dan zou het haar lust tot leren en observeren zijn. Haar vermogen om alles wat ze om zich heen ziet in zich op te nemen en te combineren is verbazingwekkend.’ De manier waarop Klara haar omgeving ‘scant’, in kegels, driehoeken en andere vormen benadrukken haar robotzijn. Ze ziet de patronen van de Zon op muren en vloeren.
De kracht van de zon
Twee belangrijke gebeurtenissen buiten de winkel zijn bepalend voor het verloop verhaal. In de etalage vangt Klara veel Zon en daardoor voelt ze zich energiek. Ishiguro gebruikt ook hier een hoofdletter. Klara ziet hoe een zwerver (‘Bedelman’) en zijn hond bewegingloos in de schaduw op straat liggen. Ze concludeert dat zij dood zijn. De volgende dag ziet ze ‘dat een speciaal soort voeding van de Zon hen had gered.’ Een tweede gebeurtenis heeft te maken met werkzaamheden in de straat. Een grote asfalteermachine – de ‘Cootings-machine’ – stoot zwarte rook uit en verduistert de winkel waardoor de KV’s een tijdje geen energie van de Zon meer krijgen.
Speciale hulp gevraagd
Klara komt bij Josie, haar Moeder en Melania Huishoudster in huis. Zij houdt Josie nauwlettend in gaten, geprogrammeerd als zij is om dienstbaar te zijn. Ook hier is Klara afhankelijk van de energie van de Zon. Ze ziet dat de Zon ondergaat achter de schuur van McBain en ze interpreteert dat als: de Zon gaat daar slapen. Dan blijkt Josie ziek te zijn. Moeder tegen Klara: ‘Het moet soms prettig zijn om geen gevoelens te hebben. Ik benijd je.’ Klara reageert: ‘Ik geloof dat ik veel gevoelens heb. Hoe meer ik observeer, des te meer gevoelens er voor me beschikbaar komen.’ Klara herinnert zich hoe de Zon Bedelman en zijn hond beter heeft gemaakt. Ze denkt dat de zon ook Josie kan genezen. Daarom wil ze naar de woonplaats van de zon, de schuur van McBain. In die bijna religieuze ruimte met oranje licht en stofdeeltjes dansend in het zonlicht, probeert ze de zon gunstig te stemmen. Ze stelt een overeenkomst voor: Stel dat ik in staat zou zijn de vervuilende machine kapot te maken, zou jij dan, in ruil willen overwegen je speciale hulp aan Josie te geven?
Elitemaatschappij
De wereld van Klara wordt groter. Eerst kent ze alleen de winkel en het huis van Josie. Later maakt ze met de familie uitstapjes naar de stad. Zo krijgt de lezer een idee van hoe de toekomstige maatschappij eruit ziet. Veel kinderen zijn genetisch gemanipuleerd, ‘opgetild.’ Deze elitekinderen krijgen les via beeldschermen en kunnen later naar de universiteit. Rick, het speelkameraadje van Josie, is niet opgetild en hij kan daarom niet studeren. Kinderen kunnen daardoor ‘in deze wrede wereld’ geen fatsoenlijk leven krijgen. Klara geeft hem daarom bijles. De tegenstellingen in de maatschappij zijn groter geworden. Veel ouderen zijn ‘vervangen’ door robots. ‘Uit dienst getredenen’ moeten geherhuisvest worden. KV’s mogen mee het theater in: ‘Eerst pikken ze de banen in. En daarna de plaatsen in het theater.’ Het is een maatschappij met veel veranderingen. ‘Iedereen moest nieuwe manieren vinden om zijn leven te leiden.’ Groepen komen gewelddadig tegenover elkaar te staan, de oude beroepselite bewapent zich. Drones worden ingezet om mensen te observeren.
Mooie beelden
Ishiguro heeft een sobere stijl. Veel dialoog, beschrijvingen zonder opsmuk. Af en toe maakt hij gebruik van mooie beelden. Bijvoorbeeld als Josie en Rick samen zitten te tekenen, over hun mogelijke toekomst samen. Hun tekeningen doen wel wat denken aan Chagall: ‘Tekening-Josie en Tekening-Rick leken door de hemel te zweven, de bomen, wegen en huizen ver onder hen gereduceerd tot miniatuurformaat. Achter hen, in de sectie van de hemel, vlogen zeven vogels in formatie. Tekening-Josie hield met twee handen een grotere vogel omhoog, die ze als een speciaal cadeau aanbood aan Tekening-Rick.’
Levenslessen
De roman van Ishiguro bevat meerdere levenslessen. ‘Opgetild of niet, echt talent mag niet onopgemerkt blijven.’ De diepere les van Klara en de Zon is dat ieder mens bijzonder is, dat wat het unieke van iemand bepaalt van binnen zit, het menselijk hart: ‘Iets wat ieder van ons bijzonder en individueel maakt.’
Ishiguro laat de lezer nadenken over de gevaren van robots met kunstmatige intelligentie. Hoe zit het met hun gevoelens, empathie en de manier waarop zij leren? Dergelijke robots kunnen op basis van foutieve observaties overgaan tot ongewenste acties. Zij maken mensen overbodig, waardoor spanningen in de maatschappij toenemen.
Veel vragen
Je blijft als lezer wel met een boel vragen zitten. Waarom is zo’n geavanceerde robot niet verbonden met het internet? Het apparaat krijgt ook geen updates en heeft geen toegang tot de wetenschap, maar kan wel een van de niet opgetilde kinderen bijles geven. En waarom weet ze niet dat ze opgeladen wordt door zonne-energie? De lezer moet het allemaal maar geloven.
Van de toekomstige maatschappij krijgt de lezer een akelige indruk. De tegenstellingen tussen groepen worden groter. Het kan zelfs uitlopen op geweld, maar Ishiguro werkt die verhaallijnen niet verder uit.
Klara en de Zon bevat belangrijke levenslessen en geeft veel stof tot nadenken over de uitdagingen en gevaren van zelflerende kunstmatige intelligentie. De lezer blijft met veel vragen zitten. Van hem wordt een flinke dosis doorzettingsvermogen gevraagd om het boek uit te lezen.
Bekroond schrijver
Kazuo Ishiguro (1954) stond met zijn romans meerdere keren op de shortlist voor de Booker Prize. Voor zijn derde roman De rest van de dag (The Remains of the Day) uit 1989 won hij die prijs. Na een oeuvre van zeven romans ontving hij in 2017 de Nobelprijs voor literatuur. Ishiguro is geboren in Japan (Nagasaski, 1954), maar groeide vanaf zijn zesde op in Engeland. Peter Bergsma maakte van Klara and the Sun een uitstekende vertaling.
